De mening van…

Herman Verhagen, adviseur Lokale Energietransitie bij HVC en (o.a.) ex-voorzitter van Milieudefensie

Een Hart onder de RES-riem

De turbulente tijdgeest

De hartslag van de wereld is onrustig. Het rommelt. De aarde is in rep en roer. Zij gromt. Kwetsbaarheid zweeft boven de planeet. Het broeit. Zekerheden wankelen. Oude dogma’s worden onhoudbaar. Meer van hetzelfde wordt vervangen door niets blijft hetzelfde. Alles verandert. Verandering zelf is veranderd en heeft tegenwoordig een grillig en onvoorspelbaar karakter. De dichter Ramsey Nasr geeft een rake typering van de(ze) turbulente tijdgeest. Hij zegt: ‘het is tegenwoordig altijd vloed en nooit meer eb.’

Energietransitie
Turbulentie betekent dat oud en nieuw op elkaar botsen. Dit is bij uitstek zichtbaar in de energievoorziening. We hebben er zelfs een woord voor: energietransitie. Dat woord verwijst naar het interbellum waarin de overgang van een fossiel naar een duurzame-energieregime gestalte krijgt. Dit is overigens geen kwestie van jaren maar van decennia.

In Gisterwereld waren olie, kolen en gas standaard en was duurzame energie een afwijking. Dit is de verleden tijd die nu langzaam afsterft. Gisterwereld is overal steeds een beetje minder. We stoppen bijvoorbeeld met aardgas en sluiten kolencentrales.

Tegelijkertijd wil Morgenwereld geboren worden. Daarin groeit duurzame energie geleidelijk uit tot het nieuwe normaal. Over enkele decennia zal duurzame energie even gewoon zijn als ademhalen. Zo vanzelfsprekend dat we er niet meer bij stil staan.

Versnellingsfase energietransitie
De energietransitie verloopt met horten en stoten en in fasen. De RES en het Klimaatakkoord markeren de overgang van de pioniers- naar versnellingsfase in de energietransitie. Dit betekent dat het speelkwartier nu voorbij is. Dat is maar goed ook!

De meeste gemeenten zijn namelijk al circa 10 jaar bezig met lokaal energiebeleid maar boeken relatief weinig voortgang. Het aandeel duurzame energie blijft behoorlijk laag. In het grootste gedeelte van de Noord-Hollandse gemeenten ligt dit percentage onder de 5%.
In dit tempo duurt de energietransitie veel te lang en hoe langer we wachten, hoe meer de mogelijkheden afnemen en moeilijkheden toenemen.

Versnelling is ook om een andere reden onafwendbaar: via het Klimaatakkoord van Parijs is Nederland internationale verplichtingen aangegaan. Die sijpelen via EU en de rijksoverheid door naar regionaal en lokaal niveau. Dat gebeurt o.a. via RES en het nationaal Klimaatakkoord en maakt zichtbaar dat gemeenten steeds minder (lokale) beleidsvrijheid hebben en steeds meer (nationale) beleidsplichten krijgen. Dit gaat overigens samen met meer bevoegdheden, geldmiddelen en andere vormen van ondersteuning.

RES-foto
De RES organiseert bestuurlijke drukte en mobiliseert – als het goed is – uitvoeringskracht. Vandaag bereiken we in het RES-proces een mijlpaal. De ‘foto’s’ zijn klaar. Ze bieden een feitelijk en actueel beeld van de stand van zaken in diverse RES-deelregio’s. De basis is nu op orde. De cijfers kloppen.

Hopelijk versterkt de RES de kennispositie van ambtenaren en bestuurders. Hopelijk durven lokale bestuurders gewapend met RES-foto’s hun gemeenteraden ernstig toe te spreken als die stoer blijven zeggen ‘wij worden energieneutraal’ zonder een idee te hebben van de orde van grootte van die opgave. Hopelijk leiden de cijfers op lokaal niveau tot nieuw realisme en gaan we met de voeten in de modder staan nadat we jarenlang met het hoofd in de wolken energieneutraliteit hebben beleden.

Van RES-cijfers naar een Goed Verhaal
Tegelijkertijd is een waarschuwing nodig. Cijfers en getallen zijn belangrijk. Maar ze hebben de passie van een blok beton. Ik haal Martin Luther King er even bij. Die zei niet ‘ik heb een heel goed plan’ of ‘kijk, hier zijn de cijfers’. Hij zei: ‘I have a dream’ en schetste een wereld om naar te verlangen. Om naar uit te kijken. Hij had geen cijfers en getallen om zijn gelijk te bewijzen, maar een missie en moreel gezag.

Iedereen meenemen in de energietransitie is niet alleen een kwestie van cijfers tellen maar ook van verhalen vertellen. Elke transitie, elke verandering, is altijd ook een strijd om het beste verhaal. Een aansprekend verhaal dat houvast biedt is essentieel om de energie van mensen te mobiliseren. Dat is nodig omdat de energietransitie een aantal ingrijpende veranderingen met zich meebrengt en mensen het háten om te móeten veranderen. Ze veranderen alleen als ze daar goede motieven voor hebben. Motieven die niet in het hoofd zitten, maar het hart raken. Motieven waar ze in geloven, omdat er een diepere drijfveer is. Een inspiratiebron. “Het hart van de verandering is emotie” (John Kotter).

Als dat Verhaal er niet komt of niet aan slaat, zal dat de uitvoeringskracht van de RES en daarmee de energietransitie zelf ondermijnen. Dat verhaal moet benadrukken dat de energietransitie niet gaat over iets opgeven, kwijtraken of inleveren, maar over het herontdekken van datgene wat waarde heeft: mensen en ecosystemen.

Ik zou het niet over klimaatverandering als rampspoed hebben, want hell doesn’t sell. Ik zou duurzame energie verbinden met het Perspectief van Het Goede Leven. Ik zou het hebben over een energietransitie die meer comfort in huis, meer kwaliteit van wonen, meer leefbare wijken en meer groene banen brengt.

Slotopmerking
Ik ben begonnen met door een groothoeklens naar de energietransitie te kijken. Daarna heb ik achtereenvolgens ingezoomd op de versnellingsfase van de energietransitie, op de rol van de RES in die versnellingsfase en op het belang van cijfers en getallen. Vervolgens heb ik benadrukt dat het niet alleen gaat om cijfers tellen maar ook om verhalen vertellen.

Dit brengt mij tot de conclusie dat de energietransitie en de RES als onderdeel daarvan niet alleen een ‘harde’ fysieke en institutionele kant hebben maar ook een
‘zachte’ culturele en gedragscomponent. Hier manifesteert de energietransitie zich als een soort mentale bevrijdingsbeweging. Immers, we moeten de dingen die we in het verleden normaal vonden of voor lief namen – olie, kolen, gas -, afleren en abnormaal gaan vinden. We moeten onszelf bevrijden van allerlei ingesleten gewoontes, gedrag en normen. We moeten een nieuw referentiekader ontwikkelen met een nieuwe taal en nieuwe symbolen.

Als we daar in slagen, zetten mensen straks op hun bucket list niet alleen ‘zwemmen met dolfijnen’, ‘een marathon lopen’ en ‘de cursus koe knuffelen met goed gevolg afleggen’ maar ook ‘het verduurzamen van mijn woning, mijn wijk en mijn woonplaats’.

Dank voor uw aandacht.
Herman Verhagen
Adviseur Lokale Energietransitie